Πριν από 30 χρόνια,την πρώτη ημέρα μετά την Υπαπαντή του Κυρίου, εκοιμήθη εν Κυρίω η μοναχή Ιουλιανία (Σοκολόβα), η οποία έλαβε την ευλογία για εικονογραφία από τον Άγιο Αλέξιο Μετσιώφ. Ήταν μια δουλεύτρα,χαρη στην οποία η ρωσική αγιογραφία όχι μόνο σώθηκε στα χρόνια της άθεης εξουσίας, αλλά και άρχισε την πορεία της επιστροφής στις κανονικές πηγές της. Για τον ρόλο της μοναχής Ιουλιανίας στον ορθόδοξο πολιτισμό και στην εκπαίδευση των μελλοντικών ποιμένων,για το πώς έμεινε στη μνήμη των στενότερων μαθητών της,μιλα ο εκτελών χρέη προϊστάμενου του ναού του Αγίου Νικολάου στα Κλιόννικι, επίκουρος καθηγητής της εικονογραφίας του ΟΑΠ του Αγίου Τύχωνα, πρωθιερέας Νικολάι Τσερνισσώφ.
- Πάτερ Νικόλαε, στη συνοδική περίοδο τοιχογραφίες και εικόνες εγγράφονταν στην παράδοση της Δυτικής ακαδημαϊκής τέχνης. Ποιος ήταν ο ρόλος της μοναχής Ιουλιανίας στην αποκατάσταση της παράδοσης της προ-Πέτρου εποχής;
Πρωθιερέας Νικόλαος Τσερνισσώφ: Πρώτα απ 'όλα, πρέπει να πούμε ότι οι πιο βαθιές και λεπτομερείς πληροφορίες για τη ζωή και το έργο της μοναχής Ιουλιανίας περιέχονται στο βιβλίο «Ευλογημένο έργο». Αυτό το βιβλίο αποτελείται από μνήμες και μαρτυρίες πολλών ποιμένων και επισκόπων, καλλιτεχνών, αγιογράφων, ζωγράφων, ανθρώπων που γνώριζαν τη Μαρία Νικολάεβνα (ακριβώς με αυτό το όνομα ξέραμε την κρυφή μοναχή Ιουλιανία), επίσης το βιβλίο περιέχει τα θεολογικά άρθρα της. Το υλικό για το βιβλίο συλλέχθηκε από τις αδελφές Αλντόσσιν- Ναταλία και Άννα- παρανηψιές της Μαρίας Νικολάεβνα. Αυτό το υπέροχο βιβλίο μπορείτε να αγοράσετε στην Λαύρα του Αγίου Σεργίου και στο ναό μας στη Μαροσεϊκα.
Όταν η Μαρία Νικολάεβνα άρχισε τις δραστηριότητές της στον τομέα του Εκκλησιαστικού πολιτισμού, της αγιογραφίας,ο καιρος ήταν πιο δύσκολος από ό, τι σήμερα. Και τώρα υπάρχουν πολλά προβλήματα, πολλές διαφωνίες, πολλές ατέλειες, ο καιρος μας είναι μακριά από την ακμή της εικονογραφίας, κάνουμε ακόμα τα πρώτα βήματα. Αλλά, τουλάχιστον, η εκκλησιαστική κοινωνία αισθάνθηκε την ανάγκη να αναβιώσει την εικονογραφία. Όμως τότε, στις αρχές του ΧΧ αιώνα, κανείς δεν συμμεριζόταν την άποψή της, όχι μόνο από τους κοσμικούς καλλιτέχνες και ιστορικούς της τέχνης, αλλά και από τους ανθρώπους της Εκκλησίας. Λίγοι άνθρωποι καταλάβαιναν το πραγματικό νόημα της εικόνας, και ακόμα λιγότεροι συνένοχοι και συνεργάτες μπορούσαν να την υποστήριξουν στο έργο της αποκατάστασης των παραδόσεων.
Στο γύρισμα των ΧΙΧ-ΧΧ αιώνων, όταν γινόταν η ανακαίνιση εικόνων, ο καθαρισμός τους από τα μετέπειτα στρώματα, είχαν αφαιρεθεί όλα τα μεταγενέστρα στρώματα από την «Αγία Τριάδα» του Ρουμπλιώφ, όμως μετά δόθηκε ευλογία να την ξανασκεπάσουν με όλα αυτά τα μεταγενέστερα στρώματα. Ειπώθηκε ότι δεν μπορεί να υπάρχει τέτοια αγιογραφία, τόσο ασυνήθιστο ήταν για εκείνη την εποχή, αυτό που είδαν. Ο πατήρ Αλέξιος και ο πατήρ Σέργιος Mετσιώφ ήταν εκείνοι που πρώτοι ευλόγησαν την Μαρία Νικολάεβνα για το μεγάλο έργο της μελέτης και της αναβίωσης της εικόνας. Εκείνη την εποχή, οι πραγματικές εικόνες ήταν κτήμα είτε της παλαιάς πίστης, είτε των μουσείων, όπως του Αυτοκρατορικού Μουσείου του Αλεξάνδρου Γ '. Ο Αυτοκράτορας, φυσικά, αισθάνθηκε την αξία της αρχαίας ρωσικής αγιογραφίας, αλλά θα το ξαναπώ, μέσα στην εκκλησιαστική κοινότητα, και ακόμη και στον κλήρο, η εικόνα θεωρήθηκε μια απαρχαιωμένη κληρονομιά αρχαίας εποχής. Υπήρξε μια διαδεδομένη άποψη ότι, αν οι αγιογράφοι δεν θέλουν να πάρουν το παράδειγμα από το Ραφαήλ και τον Καραβάτζιο, τότε μπορούν να κατευθύνονται σε συμπατριώτες του: τον Ιβανώφ, τον Βασνετσώφ, τον Νέστερωφ, τον Μπρουνί.
Η Μαρία Νικολάεβνα, παρά τη γνώμη της πλειοψηφίας των κληρικών, καλλιτεχνών, τη γνώμη της πλειοψηφίας των μορφωμένων ανθρώπων, ήταν σε θέση να αισθανθεί και να κατανοήσει τί σημαίνει η «κανονική εικόνα», σε τί συνίστανται αυτοί οι κανόνες και πώς πρέπει να τους αναβιώσει στην εικονογραφία. Είμαι πρόθυμος να περιγράψω τον αγώνα της με τέτοια λόγια: ήταν η πρώτη και ουσιαστικά μόνη που αντιμετώπιζε τη σχεδόν πλήρη ακατανοησία μεταξύ των ορθοδόξων πατέρων και αδελφών.
- Υπήρχε αυτή η ακατανοησία κατά τη διάρκεια της σοβιετικής εποχής;
- Κατά την Σοβιετική περίοδο, παρά τις φοβερές διώξεις, παρά το γεγονός ότι η ασχολία με την αγιογραφία τιμωρείτο ως αντι-σοβιετική προπαγάνδα, άρχισε η αναβίωση της αγιογραφίας, μεταξύ άλλων και χάρη στο έργο της Μαρίας Nικολάεβνα ως εκπαιδευτικού, καθηγήτριας της αγιογραφίας και θεολογίας της εικόνας. Όταν, μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, άνοιξαν ξανά την Λαύρα της Αγίας Τριάδος και του Αγίου Σεργίου, η Μαρία Nικολάεβνα άρχισε να διδάσκει στον όμιλο της αγιογραφίας στη Θεολογική Ακαδημία της Μόσχας, αλλά όχι μόνο για τους ζωγράφους και μελλοντικούς αγιογράφους. Ηταν πολύ σημαντικό ότι τις διαλέξεις της μπορούσαν να παρακολουθούν φοιτητές της ιερατικής σχολής, μελλοντικοί ιερείς.
- Ως ιερέας και αγιογράφος, μάλλον μπορείτε να μιλησετε σχετικά με τον αγιογραφικό κύκλο στη ΘΑΜ ως ένα στοιχείο της κατάρτισης για μελλοντικούς ιερείς.
- Έχετε απόλυτο δίκιο, ο κύκλος δημιουργήθηκε όχι μόνο για τους επαγγελματίες αγιογράφους, αλλά και για την προετοιμασία των μελλοντικών ποιμένων. Όταν η Μαρία Νικολάεβνα άρχισε το παιδαγωγικό της έργο εδώ, στο Μαροσεϊκα, το πρώτο ζήτημα γι αυτήν ήταν ο εκκλησιασμός του μαθητή, και στη συνέχεια η επαγγελματική ανάπτυξή του. Πρώτα, φρόντιζε για την εμφύτευση σ’αυτόν της πίστης, της εκκλησιαστικής κουλτούρας, της αντίληψης τί είναι εικόνα, πώς διαφέρει από τη ζωγραφιά, πόσο διαφορετικά είναι αυτά τα δύο είδη της τέχνης,αλλά και τί κοινό έχουν. Το ίδιο έκανε και στη Θεολογική Ακαδημία Μόσχας μόνο σε εντελώς διαφορετική κλίμακα.
Τις περισσότερες φορές,για τους μαθητές της, μια εικόνα που αποδόθηκε σύμφωνα με τους αρχαίους κανόνες,ήταν μια ανακάλυψη, και χωρίς τη Μαρία Nικολάεβνα και λίγους συνεργάτες της, θα υπήρχε η αντίληψη ότι υπάρχει μόνο αυτός ο πολιτισμός, της Αναγέννησης,σχετικά με τις ζωγραφιές σε θρησκευτικά θέματα. Η Μαρία Νικολάεβνα έχει δείξει ότι υπάρχει ένας εντελώς διαφορετικός κόσμος, ο οποίος ανάγεται όχι στη Δυτική Αναγέννηση αλλά στην Αναγέννηση του Παλαιολόγου και στον ακόμη παλαιότερο πολιτισμό, της Ανατολικής Χριστιανικής Εκκλησίας.
Ήταν σε θέση να μεταδώσει στους μαθητές της ότι υπάρχουν παροδικά στυλ, γεγονός που αντανακλά το πρόσωπο της κάθε εποχής, αλλά υπάρχει και κάτι βαθύτερο: η γλώσσα της εικόνας, η γλώσσα η οποία έχει την ειδική της αποστολή - να δείξει μια πραγματικά θετική εικόνα, να δείξει τον άνθρωπο που γνώρισε τον Θεό, τον άνθρωπο συνδεδεμένο με το Θεό, να δείξει τον ίδιο τον Θεάνθρωπο. Στην κοσμική τέχνη η συντριπτική πλειοψηφία των εικόνων είναι αρνητικές, και εδώ έγκειται η ειλικρίνεια της κοσμικής τέχνης, αλλά η εκκλησιαστική τέχνη είναι σε θέση όχι απλώς να απεικονίσει, αλλά να μας παρουσιάσει την ορατή εικόνα του αόρατου κόσμου, την εικόνα του μέλλοντος αιώνος, την εικόνα της αιωνιότητας.
- Έχουν περάσει 30 χρόνια από το θάνατο της μοναχής Ιουλιανίας (Σοκολόβα), μπορούμε να πούμε ότι η επιρροή του σχολείου της σώζεται μέχρι σήμερα;
- Πράγματι πέρασαν τριάντα χρόνια, κατά μια έννοια, ολόκληρη εποχή. Μια αγιογράφος, κατά τη διάρκεια της ζωής της Μαρίας Νικολάεβνα, σχετικά με το ζήτημα τί μπορεί να ειπωθεί για τη σύγχρονη εικονογραφία, είπε: «Τώρα το έργο μας είναι τόσο μικρό, όταν θα γίνει ένας ωκεανός, τότε μπορούμε να του δώσουμε κάποια χαρακτηριστικά».
Υπήρχαν, βέβαια, και άλλοι αγιογράφοι, πρωτ’απ’όλα οι μετανάστες μας και οι απόγονοί τους, οι οποίοι εργάζονταν στην Ευρώπη. Μπορούμε να θυμηθούμε τον πατέρα Γρηγόριο Κρούγκ, τον Λεωνίδα Ουσπένσκι, αλλά αυτή ήταν ήδη μια συνδετική εμπειρία, που έγινε μακριά από τη Ρωσία και δεν ήταν αρκετό μέρος του πολιτισμού της.
Τώρα, σε 30 χρόνια, δημιουργήθηκε αυτός ο ωκεανός, δημιουργήθηκε ένας τεράστιος αριθμός από εικόνες, τοιχογραφίες, και δεν πρέπει να ξεχάσουμε: σ’αυτό που συμβαίνει στον τομέα της εικονογραφίας στις μέρες μας, την αρχή έβαλε η Μαρία Νικολάεβνα. Το καλοκαίρι του περασμένου έτους στο Μουσείο του Ρουμπλιώφ πραγματοποιήθηκε μια έκθεσή της, η οποία προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον, την επισκέφθηκαν πάρα πολλοί σύγχρονοι αγιογράφοι, ιερείς που μελετούσαν τα έργα της Μαρίας Nικολάεβνα με μεγάλη προσοχή και, ενδεχομένως, με μεγάλο όφελος για τον εαυτό τους.
- Αν και δεν είχατε προσωπική γνωριμία με την μοναχή Ιουλιανία, μπήκατε στο αγιογραφικό περιβάλλον σε εποχή που άμεσα γειτνίαζε με τα χρόνια ζωής της και το έργο της, μαθαίνατε από τους πιο κοντινούς μαθητές της. Σίγουρα οι μαθητές της - οι δάσκαλοί σας - την θυμούνταν όχι μόνο ως μια δασκάλα και μάστορα της εκκλησιαστικής τέχνης, αλλά και ως ένα ζωντανό άνθρωπο.
- Τα πρώτα μου βήματα ως αγιογράφου συνέπεσαν με τον καιρό του εκκλησιασμού μου και πέρασαν κοντά στην πλησιέστερη μαθήτρια της Μαρίας Nικολάεβνα –Ειρήνη Βατάγκινα . Ήταν μια από εκείνες που εργάστηκαν με τη Μαρία Nικολάεβνα, από τα μεταπολεμικά χρόνια, όταν ανέλαβε να αποκαταστήσει τους κατεστραμμένους και προσβλημένους ναούς της Λαύρας της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Σεργίου. Η Ειρήνη Βασίλεβνα πάντα με πολύ ζέστη, με πολλή αγάπη μιλούσε για την δασκάλα της ως έναν άνθρωπο που όχι μόνο είχε επιδράάσει σ’αυτήν,αλλά και την καθόρισε ως άτομο και ως καλλιτέχνη. Η Ειρήνη Βασίλεβνα μιλούσε για την μοναχή Ιουλιανία ως μια αυστηρή ασκήτρια, αλλά και ως ένα ζωντανό πρόσωπο, το οποίο φερόταν με ευγενική ευαισθησία σε ανθρώπους με διαφορετικά ταλέντα, διαφορετικές παραδόσεις και οργανώσεις.
Μεταξύ άλλων, με μεγάλη προσοχή φερόταν στο έργο του μέλλοντος Αρχιμανδρίτη Ζήνωνα, ο οποίος είχε μόλις αρχίσει την πορεία του στους τοίχους της Λαύρας της Αγίας Αγίας Τριάδας και του Αγίου Σεργίου: «Τι ταλαντούχο παιδί!» Η Μαρία πάντα με πολύ σεβασμό φερόταν σε εκείνους που δεν έμοιαζαν σ αυτήν στο γραφικό χαρακτήρα,στο στυλ. Στη διδασκαλία της έδειχνε τους τρόπους και το σύνολό τους, δεν τους ποιούσε, δεν τους εφεύρισκε αλλά προσπαθούσε να τους αντλήσει από τα βάθη της εκκλησιαστικής παράδοσης.
- Μερικές φορές μπορούμε να ακούσουμε την άποψη ότι η σύγχρονη αγιογραφία δεν είναι δημιούργημα αλλά αντιγραφή αρχαίων δειγμάτων. Είναι δυνατόν να δημιουργεί κάτι ένας αγιογράφος ενώ παραμένει αυστηρός οπαδός των αγιογραφικών κανόνων;
- Ναι, μερικές φορές για την Μαρία Nικολάεβνα λένε ότι επαναλάμβανε το έργο του Διονυσίου, αλλά αυτό δεν είναι έτσι. Μάθαινε ως επί το πλείστον από τον Διονύσιο (αν και όχι μόνο απ 'αυτόν), αλλά δημιούργησε το δικό της στυλ και εργάστηκε σ’ αυτό, όπως και κάθε αγιογράφος από τους μαθητές της δημιούργησε το δικό του στυλ. Μετά από όλα, ο καθένας αληθινός καλλιτέχνης έχει το δικό του πρόσωπο. Και, αν εξετάσουμε αυτόν τον ωκεανό των εικόνων και τοιχογραφιών που έχουμε τώρα, τότε σ’αυτά μπορούμε να δούμε και πολλά κοινά στοιχεία, και οπωσδήποτε εκείνο το μοναδικό του κάθε μάστορα. Η Μαρία Νικολάεβνα δεν καλούσε σε απομίμηση του δικού της στυλ αλλά, με μια προσεκτική και ευαίσθητη συμπεριφορά στον εκκλησιαστικό πολιτισμό στο σύνολο του, καλούσε να αντλήσουμε από τις αρχαίες εικόνες τις δυνάμεις για το δικό μας έργο.
Μιλούσε ο Στανισλάφ Κολότβιν
Η στεντόρεια φωνή του Αποστόλου Παύλου «ουκ ένι άρσεν και θήλυ» συντάραξε το κοινωνικό κατεστημένο της εποχής του. Η γυναίκα που στον προχριστιανικό κόσμο είχε υποτιμηθεί και στον εξωχριστιανικό κόσμο παραθεωρείται, πολλές φορές ακόμα και σήμερα, πήρε τη θέση που της άρμοζε, θέση ισότιμη προς τον άνδρα. Και πράγματι η Εκκλησία δεν σεμνύνεται µόνο για την ανεπανάληπτη και μοναδική μορφή της Παναγίας. Γυναίκες πολλές πύκνωσαν τις τάξεις των αγίων της, των οποίων το ηθικό ανάστημα ξεπέρασε συχνά το ηθικό ανάστημα των αγίων ανδρών. Ανάμεσα στις πρώτες ήσαν και οι άγιες Ζηναίδα και Φιλονίλλα που έδρασαν και εκοιµήθηκαν στην Πάφο και έκτοτε τιμώνται ιδιαίτερα σ' αυτή. Οι Άγιες ήσαν αδελφές, κατάγονταν από την Ταρσό της Κιλικίας και ήσαν συγγενείς του Αποστόλου Παύλου. Τα συναξάρια δεν µας λεν πολλές λεπτομέρειες για τη ζωή και τη δράση τους. Κι είναι αυτό δικαιολογημένο. Η μεγάλη χρονική απόσταση που µας χωρίζει από την εποχή τους, οι πολλές δοκιμασίες από τις οποίες πέρασε ο τόπος µας, οι καταστροφές και οι δηώσεις είχαν ως αποτέλεσμα να ξεχασθούν αρκετά στοιχεία της εκκλησιαστικής ζωής και της εκκλησιαστικής µας ιστορίας των πρώτων µ.Χ. αιώνων. Για τη ζωή τους όμως αντλούμε αρκετές πληροφορίες από την ακολουθία τους.
