Ἁγίου Νεκταρίου, επισκόπου Πενταπόλεως του εν Αιγίνη
Ἐπιμέλεια: Λάζαρου Ἀραβανῆ, ἐρευνητοῦ
Ἡ τῶν παίδων ἀγωγὴ ἀπὸ τῆς βρεφικῆς ἡλικίας ἀνάγκη νὰ ἄρχηται, ὅπως αἱ ψυχικαὶ τοῦ παιδὸς δυνάμεις ἀπ᾿ αὐτῆς τῆς ἐκδηλώσεως αὐτῶν διευθύνονται εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς πρὸς τὸ καλόν, τὸ ἀγαθόν, τὸ ἀληθές, καὶ ἀπομακρύνονται τοῦ κακοῦ, τοῦ αἰσχροῦ καὶ τοῦ ψευδοῦς.
Ἡ ἡλικία αὐτὴ δύναται νὰ θεωρηθῇ ἡ ἀσφαλεστέρα βάσις, ἐφ᾿ ἧς μέλλει νὰ οἰκοδομηθῇ ἡ ἠθικὴ καὶ διανοητική τοῦ παιδὸς μόρφωσις. Καὶ τὶς τῷ ὄντι δὲν ὁμολογεῖ ὅτι αἱ πρῶται ἐντυπώσεις αἱ κατὰ τὴν παιδικὴν ἡλικίαν γενόμεναι δὲν ἀποβαίνουσιν ἀνεξάλειπτοι; Τὶς ἀμφιβάλλει ὅτι κατὰ τὴν μικράν ἡλικίαν τοσοῦτον ἰσχυρῶς ἐκτυποῦνται ἐπὶ τῆς ἁπαλῆς ψυχῆς τοῦ παιδὸς αἱ ἐπιδράσεις, ὥστε καθ᾿ ὅλον τὸν βίον νὰ παραμένωσι ζωηραί;
Πρὸς τὴν ἡλικίαν ταύτην ἡ φύσις ἔταξε παιδαγωγοὺς τοὺς γονεῖς καὶ ἰδίως τὰς μητέρας, ταύτας ἄρα ἀναγκαῖον διὰ τὸ ὑψηλὸν τοῦτο καθῆκον τοῦ παιδαγωγοῦ προσηκόντως νὰ ἐκπαιδεύωμεν καὶ ἐπιμελῶς νὰ ἀνατρέφωμεν, διότι αὗται θέλουσι χρησιμεύει τοῖς ἑαυτῶν τέκνοις εἰκόνες καὶ ὑποδείγματα, ὧν ἐκμαγεῖα ἔσονται τὰ τέκνα.
Ὁ παῖς τοσοῦτον ἀπομιμεῖται τὰς ἀρετάς ἢ τὰ ἐλαττώματα τῆς μητρός, ἔτι δὲ καὶ τὴν φωνὴν καὶ τοὺς τρόπους, καὶ τὸ ἦθος καὶ τὴν συμπεριφοράν, ὥστε λίαν καταλλήλως δύναταί τις νὰ παρομοιώσῃ τὰ τέκνα πρὸς τὰς ὀρειχάλκινους πλάκας τοῦ φωνογράφου, τὰς δεχομένας πρῶτον τὰ ἴχνη τῆς φωνῆς καὶ ἐκπεμπούσας τὸ δεύτερον τὴν φωνὴν μετὰ τοῦ αὐτοῦ τόνου, τοῦ αὐτοῦ ὕφους, καὶ τοῦ αὐτοῦ χρωματισμοῦ, μεθ᾿ οὗ ἐξεφωνήθη. Πᾶν νεῦμα, πᾶσα λέξις, πᾶν κίνημα καὶ πᾶσα πράξις τῆς μητρός, γίνεται νεῦμα καὶ λέξις, καὶ ἔκφρασις, καὶ κίνημα καὶ πράξις τοῦ παιδός.
Ἡ μήτηρ διὰ τῆς ἐνδελεχοῦς μετὰ τοῦ παιδὸς συνδιατριβῆς καὶ τῆς συνεχοῦς ὑποδείξεως τῶν αὐτῶν παραστάσεων ἐπιδρᾶ ἐπὶ τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ ἤθους τοῦ παιδὸς καὶ δίδωσι αὐτὴ πρώτη τὴν πρώτην ὤθησιν πρὸς τὸ ἀγαθόν. Ἡ μήτηρ δι᾿ ἑνὸς βλέμματος, δι᾿ ἑνὸς φιλήματος, διὰ τῆς μειλιχίου αὐτῆς φωνῆς καὶ τῶν ἁβρῶν αὐτῆς θωπευμάτων, δύναται νὰ διεγείρῃ εὐθὺς εἰς τὴν καρδίαν τοῦ παιδὸς τὴν πρὸς τὸ ἀγαθὸν ροπὴν καὶ κλίσιν, ὁμοίως ἡ αὕτη δι᾿ ἑνὸς δυσμενοῦς βλέμματος, δι᾿ ἑνὸς δακρύου κυλιομένου ἐπὶ τῶν παρειῶν της, διὰ μίας ἐκφράσεως τῆς δηλωτικῆς της θλίψεως τῆς καρδίας της δύναται νὰ ἀπομακρύνῃ τὸν παῖδα ἀπὸ τοῦ ὀλεθριωτάτου τῆς καρδίας κινδύνου.
Ὁ παῖς ἐν τῷ μητρικῷ κόλπῳ ἀνατρεφόμενος, καὶ ἐν τῇ μητρικῇ ἀγκάλη θερμαινόμενος ἀρχίζει νὰ ἀγαπᾶ πρὶν ἢ καταμάθη τὴν ἔννοιαν τῆς ἀγάπης καὶ ἀρχίζει νὰ ὑποτάσσῃ τὴν ἑαυτοῦ θέλησιν εἰς τὸν ἠθικὸν νόμον, πρὶν ἢ καταμάθη τὴν ἔννοιαν τοῦ ἠθικοῦ νόμου, καὶ τὴν πρώτην δὲ περὶ Θεοῦ ἔννοιαν μόνον ἡ μήτηρ εἶναι καταλληλότατη νὰ διεγείρῃ ἐν τῇ παιδικῇ καρδία.
Τούτου ἕνεκα ὁ μὲν μέγας Βασίλειος λέγει (ἐπιστολ. σκγ΄) «ἥν ἐκ παιδὸς ἔλαβον ἔννοιαν περὶ Θεοῦ παρὰ τῆς μακαρίας μητρός μου, ταύτην αὐξηθεῖσαν ἔσχον ἐν ἐμαυτῷ, οὐ γὰρ ἄλλα ἐξ ἄλλων μετέβαλλον ἐν τῇ τοῦ λόγου συμπληρώσει, ἀλλὰ τὰς παραδοθείσας μοι παρ᾿ αὐτῆς ἀρχὰς ἐτελείωσα»
ὁ δὲ μέγιστος τῶν σημερινῶν παιδαγωγῶν Πεσταλότσης ἀναθέτων ἅπασαν τὴν θρησκευτικήν τοῦ παιδὸς ἀγωγὴν εἰς τὰς μητέρας ἀνακράζει, «ἐπίστευσα εἰς τὴν μητέρα μου, ἡ καρδία αὐτῆς κατέδειξεν εἰς ἐμὲ τὸν Θεόν, Θεός μου εἶναι ὁ Θεὸς τῆς μητρός μου. Θεὸς τῆς καρδίας μου εἶναι ὁ Θεὸς τῆς καρδίας της, μῆτερ, μῆτερ! σὺ κατέδειξάς μοι τὸν Θεὸν ἐν τοῖς προστάγμασί σου καὶ ἐγὼ εὗρον αὐτὸν ἐν τῇ ὑπακοῇ μου, μῆτερ, μῆτερ! Ἐὰν λησμονήσω τὸν Θεόν, λησμονήσω σε αὐτήν».
Ἀλλ᾿ ὅπως πᾶσα καλὴ πρᾶξις, πᾶσα καλὴ λέξις, καὶ πᾶσα καλὴ διάθεσις τῆς μητρὸς ἀποτελοῦσιν τὸν ἀκρογωνιαῖον λίθον τῶν μετὰ ταῦτα καλῶν πράξεων, λόγων καὶ διαθέσεων τοῦ παιδός, οὕτω καὶ πᾶσα κακὴ πρᾶξις, λόγος καὶ διάθεσις τῆς μητρὸς ἐγκλείουσι τὰ φθοροποιὰ σπέρματα τῶν μετὰ ταῦτα κακῶν πράξεων, λόγων καὶ διαθέσεων τοῦ παιδός, διὸ τοιοῦτος ἀποβαίνει ὁ παῖς, οἵα εἶναι ἡ μήτηρ αὐτοῦ. Ἐὰν λοιπὸν ἡ τῆς μητρὸς ψυχὴ εἶναι δυσειδὴς καὶ μοχθηρά, ἢ μέλαινα, ἢ διεφθαρμένη, ἢ σκληρὰ καὶ τραχεῖα, αἱ δὲ κλίσεις κακαί, καὶ οἱ τρόποι σκανδαλώδεις, καὶ οὐχὶ σεμνοί, ἢ ἂν αὕτη εἰς ἀσέβειαν ρέπῃ, ἢ εἰς ὀργήν, ἢ εἰς πάθη παράφορα καὶ μίση, ταχέως μέλλουσι νὰ βλαστήσωσι καὶ παρὰ τῷ παιδὶ τῶν μοχθηρῶν τούτων κακιῶν τὰ βλαστήματα. Ἂν δὲ τοὐναντίον τῆς μητρὸς ἡ ψυχὴ εἶναι θεοειδής, καθαρά, ἱλαρά, ἀθώα καὶ πλήρης φόβου Θεοῦ, αἱ δὲ κλίσεις εὐγενεῖς καὶ ἅγιαι, καὶ αἱ διαθέσεις εἰρηνικαί, φιλόθεοι καὶ φιλάνθρωποι, τότε καὶ ἡ τοῦ παιδὸς ψυχὴ εἰς τοιοῦτον κάτοπτρον κατοπτριζομένη καὶ ἀνεπαισθήτως ταύτην ἀπομιμουμένη ἀποβαίνει αὐτὴ ὁμοία καὶ σὺν τῷ χρόνῳ προϊόντι ἀποφαίνει τῶν ἀγαθῶν σπερμάτων τὴν βλάστησιν. Αἱ μητέρες δύνανται διὰ τὴν ἐπιρροήν, ἥν ἐπὶ τὰ τέκνα ἑαυτῶν κέκτηνται, νὰ διαπλάσωσιν αὐτὰ κατὰ ἴδιον χαρακτῆρα, ὡς ὁ κεραμεὺς τὴν κέραμον κατὰ τὸ ἴδιον σχέδιον.
Κατὰ τὴν ἁβρὰν ἄρα τοῦ παιδὸς ἡλικίαν αἱ μητέρες δύνανται ἀποτελεσματικώτερον καὶ ἐντονώτερον νὰ ἐπιδράσωσιν ἐπὶ τῆς ψυχῆς τοῦ παιδὸς καὶ ἐπὶ τοῦ φρονήματος καὶ ἐπὶ τοῦ αἰσθήματος καὶ ἐπὶ τοῦ νοῦ καὶ ἐπὶ τῆς φαντασίας καὶ ἐπὶ τοῦ ἤθους, διότι κατὰ τὴν μετὰ ταῦτα ἡλικίαν ἀποσκληρουμένης τῆς παιδικῆς καρδίας, καθίσταται, ἂν ὄχι ἀδύνατος, λίαν δυσχερὴς ἡ διαπαιδαγώγησις. Κατὰ ταῦτα αἱ μητέρες διὰ τε τὸν ὑψηλὸν αὐτῶν προορισμὸν καὶ διὰ τὴν ἀσχέτως πρὸς τὴν ἰδιότητα ταύτην ὑποκειμενικὴν αὐτῶν ἀξίαν ἀνάγκη ἐκ βρεφικῆς ἡλικίας νὰ λαμβάνωσι τὴν πρέπουσαν αὐταῖς ἀνατροφήν, εἶναι δὲ πρέπουσα εἰς αὐτάς ἀνατροφὴ ἡ ἀντικείμενον μορφώσεως ἔχουσα τὸν νοῦν καὶ τὴν καρδίαν, διότι τὰ δύο ταῦτα εἰσί τὰ δύο κέντρα, περὶ ἃ περιστρέφεται ἡ τε διανοητικὴ καὶ ἠθικὴ μόρφωσις τοῦ ἀνθρώπου. Ἐ
ὰν θάτερον ἀμεληθῆ, ἡ μόρφωσις ἀποβαίνει ἀτελὴς καὶ χωλή.
Ὁ νοῦς καὶ ἡ καρδία, καίτοι ὄργανα μίας ψυχῆς, οὖχ ἧττον ἀνομοίων μέσων καὶ τρόπων μορφώσεως δέονται, διότι ἡ μὲν καρδία διὰ τὸ συναίσθημά της ἀνήκει εἰς τὸν μεταφυσικὸν κόσμον, ὁ δὲ νοῦς διὰ τὴν διάνοιαν εἰς τὸν φυσικόν, διὸ καὶ ἑκάτερον ταῖς οἰκείαις ἀληθείαις ἀνάγκη νὰ ἐκδιδάσκηται. Εἶναι δὲ οἰκεῖαι ἀλήθειαι, τοῦ μὲν νοῦ ἡ παιδεία, τῆς δὲ καρδίας ἡ θρησκεία, παιδείαν ἄρα καὶ θρησκείαν ἀνάγκη νὰ παρέχωμεν εἰς τὰ κοράσια ἡμῶν, ὅπως δυνηθῶσι καὶ ταῦτα νὰ μεταδώσωσιν αὐτὰ εἰς τὰ ἑαυτῶν τέκνα. Ἡ παιδεία καὶ ἡ θρησκεία εἰσὶ δύο φαεινοὶ φάροι οἱ τὸν ποντοπόρον ὁδηγοῦντες ἄνθρωπον κατὰ τὸ πολυκύμαντον τοῦ βίου αὐτοῦ στάδιον καὶ προφυλάσσοντες αὐτὸν ἀπὸ παντὸς ναυαγίου καὶ ἀπομακρύνοντες παντὸς κινδυνώδους σκοπέλου. Εἰσὶν οἱ δύο τῆς ψυχῆς ὀφθαλμοί, δι᾿ ὧν τὰ περὶ αὐτὴν σκοποῦσα βαδίζει ἀπροσκόπτως εἰς τὴν εὐδαιμονίαν καὶ σωτηρίαν, εἰσὶ τὰ δύο πνευματικὰ ὄργανα, τὰ τελειοῦντα τὸν ἄνθρωπον καὶ ἀναδεικνύοντα αὐτὸν ἄξιον τῆς ὑψηλῆς αὐτοῦ καταγωγῆς καὶ τῆς ἐν τῷ κόσμῳ ὑψηλῆς αὐτοῦ περιωπῆς. Μόνον οὕτω μορφωθεῖσαι μητέρες δύνανται νὰ ἀναδείξωσι τέκνα χρηστά, καλοὺς πολίτας καὶ γενναιόφρονας ἄνδρας.
Παραδείγματα λαμπρὰ πρόκεινται ἡμῖν αἱ μητέρες ὅλων τῶν μεγάλων καὶ ἐνάρετων ἀνδρῶν.
Παραδείγματα λαμπρὰ πρόκεινται
αἱ τῶν ἁγίων τριῶν ἱεραρχῶν μητέρες, Βασιλείου τοῦ Μεγάλου, Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου καὶ Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου. Αὗται ἐπιθυμοῦσαι νὰ ἐκπαιδεύσωσιν, ὅσον ἔνεστι τελειότερον, τὰ ἑαυτῶν τέκνα καὶ διὰ τῆς ἑλληνικῆς σοφίας καὶ ἐπιστήμης τὸν νοῦν αὐτῶν νὰ λαμπρύνωσιν, οὐδόλως ὤκνησαν νὰ παραδώσωσιν αὐτὰ εἰς διδασκάλους ἐθνικούς, ὅπως διανοητικῶς προσηκόντως ἀναπτυχθῶσιν, εἰς οὐδὲν λογιζόμενοι τὴν τῶν διδασκάλων ἑτεροδοξίαν, διότι εἶχον πεποίθησιν εἰς ἑαυτάς, εἶχον πεποίθησιν, ὅτι τὸν ἑαυτῶν ἔρωτα πρὸς τὴν ἀληθῆ παιδείαν, καὶ τὸν θερμὸν ζῆλον πρὸς τὴν θρησκείαν, ὅλως διωχέτευσαν διὰ τοῦ ἰδίου παραδείγματος ἐν ταῖς καρδίαις τῶν ἰδίων τέκνων, ἐγνώριζον ὅτι οὐδὲν θὰ ἰσχύσῃ νὰ κλονίσῃ τὰς θρησκευτικάς ἀρχὰς καὶ πεποιθήσεις τῶν υἱῶν των, διότι αὗται μετ᾿ ἐπιμελείας εἶχον οἰκοδομηθῇ ἐπὶ πέτρας!
Ὁ Λιβάνιος, διδάσκαλος τοῦ Ἰωάννου, ἐπὶ τῇ ἀποτυχίᾳ τῆς προσηλυτίσεως τοῦ Ἰωάννου εἰς τὴν ἑαυτοῦ θρησκείαν ἀλγήσας μεγάλως. Οἶμοι! ἀνέκραξεν, οἰαὶ εἰσί παρὰ τοῖς χριστιανοῖς γυναῖκες! σημαίνων τὴν ἀφορμὴν τῆς ἀποτυχίας. Πόσον τῇ ἀληθείᾳ ὡραῖα! Πόσον λαμπρὰ παραδείγματα πρόκεινται ἡμῖν αἱ εὐσεβεῖς αὗται μητέρες! Πόσον θαυμασταὶ εἰκόνες! Πόσον θαυμαστὰ πρότυπα!
Τὶς δύναται νὰ ἀρνηθῇ ὅτι αἱ μητέρες ἀναδεικνύουσι τοὺς μεγάλους καὶ ἐνάρετους ἄνδρας; Διὸ λέγει ὁ Ρουσσὼ ἐν τῷ Αἰμιλίῳ αὐτοῦ· «Οἱ ἄνδρες θέλουσιν εἶναι πάντοτε τοιοῦτοι, οἵους ἂν θέλωσιν αἱ γυναῖκες, ἂν θέλετε νὰ γίνωσι μεγάλοι καὶ ἐνάρετοι, διδάξατε τὰς γυναῖκας τί εἶναι μεγαλεῖον καὶ ἀρετὴ».
Τὰς μητέρας λοιπόν, κατὰ τὰ προκείμενα ἡμῖν παραδείγματα, ἀνάγκη νὰ μορφώσωμεν, ἀρχόμενοι τῆς φροντίδας ἀπὸ τῆς παιδικῆς αὐτῶν ἡλικίας, ὅπως ἀσφαλεῖς ὧμεν περὶ τῆς μελλούσης καρποφορίας καὶ τῶν ἀποτελεσμάτων. Ἀνάγκη, λοιπόν, θρησκευτικῶς καὶ διανοητικῶς νὰ μορφώσωμεν τὰς θυγατέρας ἡμῶν, ὅπως ἀναδείξωμεν αὐτάς ἀξίας τοῦ προορισμοῦ αὐτῶν. Παιδεία λοιπὸν εὐσεβὴς καὶ θρησκεία μουσοτραφής, ἀνάγκη νὰ συνυπάρχωσι, διότι τὰ δύο ταῦτα εἶναι τὰ μόνα ἀσφαλῆ ἐν τῷ βίῳ ἐφόδια τὰ δυνάμενα ποικίλως νὰ βοηθήσωσι τὸν ἄνθρωπον. Ἡ μονομερὴς ἀνατροφὴ ὡς ἐπιλήψιμος ἄγει εἰς τὰ ἑξῆς δύο ἄτοπα, ἢ εἰς τὴν δεισιδαιμονίαν, ἢ εἰς τὴν περιφρόνησιν τῶν θείων, διότι τὸ κατάντημα τοῦτο εἶναι φυσικὴ ἀκολουθία καὶ τὸ ἄμεσον ἀποτέλεσμα τοῦ εἴδους τῆς ἀνατροφῆς.
Ἡ διανοητικὴ καὶ θρησκευτικὴ μόρφωσις εἶναι δύο ἑτερογενῆ δένδρα ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ πεδίου πεφυτευμένα, ἅτινα δέον νὰ τυγχάνωσιν ἴσης ἐπιμελείας καὶ φροντίδας πρὸς παράλληλον ἀνάπτυξιν. Διότι ἡ ἄνισος καλλιέργεια θέλει ἐπιφέρει τὴν δυσανάλογον ἀνάπτυξιν, ἥτις ἕξει ὡς ἀποτέλεσμα τὴν αὔξησιν μὲν τοῦ ἑνὸς καὶ ἐπικράτησιν, τὸν μαρασμὸν δὲ τοῦ ἑτέρου καὶ ταπείνωσιν, διότι ἐὰν ἡ ἐπιμέλεια στραφῆ περὶ τὸν νοῦν μόνον, ἡ καχεξία τοῦ θρησκευτικοῦ τοῦ ἀνθρώπου συναισθήματος εἶναι ἀναπόδραστος. Ἐὰν δὲ περὶ τὴν θρησκείαν μόνην οὐχὶ τὴν μουσοτραφῆ στραφῆ ἡ φροντὶς ἡμῶν, αἱ διανοητικαὶ δυνάμεις θέλουσι μαρανθῆ καὶ ἐξαμβλυνθῆ. Συνέπεια δὲ τῆς μὲν πρώτης περιπτώσεως ἔσται ἡ ἀθρησκεία καὶ ἀθεΐα, αἷς παρακολουθοῦσιν ἄπειρα δεινά! τῆς δὲ δευτέρας ἡ δεισιδαιμονία, ἡ ἐριννὺς αὕτη τῆς ἀνθρωπότητος, ἥτις πῦρ καὶ μάχαιραν κρατοῦσα ταῖς χερσὶν ἀπειλεῖ θάνατον πρὸς πάντα ἐτεροδοξοῦντα. Τοιαῦτα τὰ ἀποτελέσματα τῆς μονομεροῦς ἐκπαιδεύσεως καὶ τῆς ἀτελοῦς τῶν μητέρων ἀγωγῆς.
Ο ΠΕΝΤΑΠΟΛΕΩΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ [1895]
